กษัตริย์กับการตัดผม 

รู้กันไหมคะว่าช่างตัดผมของพระมหากษัตริย์มีตำแหน่งและมีชื่อเรียกอย่างเป็นทางการว่า  “เจ้าพนักงานภูษามาลา" ในพงศวดาร พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับหมอบลัดเล มีการพูดถึงตำแหน่งนี้ไว้ว่ามีความสำคัญมากและเป็นตำแหน่งที่มีความเสี่ยงอยู่ไม่น้อยเนื่องจากหากผิดพลาด ก็อาจมีโทษถึงประหารได้ สมัยโบราณตำแหน่งภูษามาลามีความสำคัญมาก ตัวอย่างในสมัยพระเจ้าตากสิน มีเรื่องภูษามาลาตัดเส้นพระเจ้าของพระเจ้าตากสินออกไม่หมด เหลือแค่เส้นเดียวเท่านั้น แต่ก็กลายเป็นเรื่องใหญ่โตขึ้นมา ดังที่มีการกล่าวไว้ว่า  

“...ครั้น ณ วันเสาร์เดือนเจ็ดขึ้นสิบห้าค่ำ สมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวทรงเครื่องใหญ่ ครั้นเสร็จแล้วทรงส่องพระฉายทอดพระเนตรเห็นพระเกศาเหนือพระกรรณ (หู) เบื้องซ้ายยังเหลืออยู่เส้นหนึ่ง ก็ทรงพระพิโรธเจ้าพนักงานชาวพระมาลาภูษาซึ่งทรงเครื่องนั้นว่า แกล้งทำประจานพระองค์เล่น จึงดำรัสถามพระเจ้าลูกเธอกรมขุนอินทรพิทักษ์ว่าโทษคนเหล่านี้จะเป็นประการใด กรมขุนอินทรพิทักษ์กราบทูลว่าเห็นจะไม่ทันพิจารณา พระเกศาจึงหลงเหลืออยู่เส้นหนึ่ง ซึ่งจะแกล้งทำประจานพระองค์เล่นนั้นเห็นจะไม่เป็นแท้ สมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวทรงพระพิโรธพระเจ้าลูกเธอเป็นกำลัง ดำรัส ว่าเข้ากันกับผู้ผิดกล่าวแก้กั้น แกล้งให้เขาทำประจานพ่อดูเล่นได้ไม่เจ็บแค้นด้วย จึงให้ลงพระราชอาญาเฆี่ยนพระเจ้าลูกเธอกรมขุนอินทรพิทักษ์ร้อยที แล้วจำไว้ ให้เอาตัวชาวพระมาลาภูษาซึ่งทรงเครื่องทั้งสองคน กับทั้งพระยาอุทัยธรรมจางวางว่าไม่ดูแลตรวจตรากำกับ เอาไปประหารชีวิตเสียทั้งสามคน...” แท้จริงอย่างไรก้ไม่ทราบได้ เพราะเป้นบันทึกที่มีมากว่าสองร้อยปี

การตัดผมให้กับพระมหากษัตริย์จะมีชื่อเรียกแล้วแต่วาระโอกาสที่ต้องทำกิริยาต่างๆ เกี่ยวกับศีรษะหรือเส้นผม เช่น ถวายทรงเครื่องใหญ่ (ตัดผม) ถวายพระกลด (กางร่ม) ถวายสุกำ ทำสุกำ เปลื้องเครื่องสุกำพระบรมศพ พระศพ และเปลื้องเครื่องสุกำศพที่ได้รับพระราชทานโกศ เป็นต้น สมัยก่อนถึงกับการตั้งกรมภูษามาลา กันเลยและตำแหน่งภูษามาลามักเป็นตำแหน่งที่สืบตระกูลกันมา

พิธีการถวายทรงเครื่องใหญ่ หรือตัดผมนั้น หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมทย์ เคยอธิบายไว้ในหนังสือ “สมบัติไทย” ว่า "...เรื่องการทรงเครื่องใหญ่ ทำไมจึงเรียกเช่นนั้น ที่เป็นเช่นนี้เพราะนอกจากพระมหากษัตริย์อยู่ในฐานะเทพเจ้าตามคติของคนโบราณแล้ว เส้นผมของเทพเจ้านั้นคนโบราณเชื่อว่าเป็นของร้อนอย่างยิ่งเกินที่มนุษย์จะทนทานได้  ถ้าหากว่าเส้นผมของเทพเจ้านั้นตกลงต้องแผ่นดินที่เราอาศัยอยู่แล้ว ถ้าแผ่นดินไม่ลุกเป็นไฟ  ความแห้งแล้งทั้งหลายจะเกิดขึ้นเป็นภัยแก่ราษฎรในการทรงเครื่องใหญ่จึงต้องระมัดระวังอย่างยิ่ง สถานที่ที่จะประทับทรงเครื่องใหญ่นั้นต้องเอาใบตองมาปูเสียก่อน แล้วปูหนังราชสีห์ทับลงไปอีก เหนือหนังราชสีห์ขึ้นมาก็ปูผ้าขาวแล้วจึงตั้งพระเก้าอี้หรือพระแท่นเป็นที่ประทับสำหรับทรงเครื่องใหญ่

       ต่อไปก็เป็นหน้าที่ของกรมภูษามาลาที่จะดำเนินการ ถ้าโบราณจริงแล้ว  ต้องมีพราหมณ์ขับบัณเฑาะว์และอ่านวรรณคดีถวาย เรียกว่า ขับบัณเฑาะว์ เพื่อให้เพลิดเพลินพระราชหฤทัยในรัชกาลนี้ได้สั่งเลิกการขับบัณเฑาะว์ไปแล้ว แต่อย่างอื่นยังต้องรักษาไว้ตามพระราชประเพณี แม้แต่พระเจ้าอยู่หัวก็ไม่มีอำนาจทรงสั่งเลิก ในเวลาลงมือเปลื้องเส้นพระเจ้า (ตัดผม) และก่อนที่จะใช้เครื่องมืออย่างไร เจ้าพนักงานจะต้องกราบถวายบังคม ๓ ครั้งอย่างคนโบราณ และกราบบังคมทูลให้ทรงทราบก่อนว่าจะใช้เครื่องมืออะไร เป็นต้นว่าใช้กรรไกรก็ต้องกราบบังคมทูลว่าข้าพระพุทธเจ้าขอพระบรมราชานุญาตใช้พระแสงกรรบิด เวลาเปลื้องเส้นพระเจ้าต้องเอามือรับ ใส่ผอบรวบรวมไว้มาก ๆ แล้วนำไปลอยในพระมหาสมุทร  ซึ่งเป็นขนบธรรมเนียมในพระราชสำนักและหาดูได้ยาก...”

ส่วนเส้นพระเกศาที่ปลง (ตัด) แล้ว ส่วนหนึ่งบรรจุไว้ที่ธงชัยเฉลิมพล อีกส่วนหนึ่งทรงเก็บไว้เพื่อเป็นมวลสารวัตถุมงคลเมื่อมีผู้มาขอพระบรมราชานุญาตจัดสร้างค่ะ 

สถิตอยู่ในใจตราบนิรันดร์ 

น้อมสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณเป็นล้นพ้นอันหาที่สุดมิได้  

ข้าพระพุทธเจ้า ผู้บริหารและพนักงานเสรีชัย บิวตี้